Xhamia më e vjetër e Tetovës, Xhamia Eski, meriton një restaurim adekuat

Xhamia e quajtur Eski është xhamia më e vjetër në Tetovë. Vetë emri i saj “eski” që do të thotë “e vjetër” e tregon këtë. Në disa dokumente dhe libra në gjuhën turke, ku përmenden xhamitë në Tetovë, emri i kësaj xhamie haset edhe si Xhamiul Atik. “Atik” në arabisht do të thotë “vjetër”

Shkruan: Behixhudin Shehabi

Sipas hulumtuesve Ekrem Haki Ajverdi dhe Lidija Kumbaraxhi-Bogojeviq ajo është e ndërtuar nga Sanxhak beu i Shkupit, bejlerbeu i Rumelisë, Ishak beu në fillim të shek. XV. Këtë e vërteton edhe forma e dritareve dhe proporcioni se si janë vendosur. Ato bashkë me muret e trasha janë elementi që ka ardhur me tepër në shprehje në pamjen e vjetër të xhamisë para rindërtimeve dhe intervenimeve joadekuate mbi të.

Nuk është ruajtur ndonjë mbishkrim në hyrjen e godinës për kohën e ndërtimit të saj e as ndonjë dokument pronësie prej ku do të mësohej vjetërsia e këtij objekti historik. Supozohet se është e ndërtuar në pjesën e parë të shekullit XV, gjatë sundimit të İshak beut dhe birit të tij Isa beut, në kohën e lulzimit të Perandorisë Osmane. Ky konstatim përforcohet edhe me faktin se në oborrin e saj janë ruajtur nishane, gur mbi varre, që mendohet se i takojnë periudhës së ndërtimit të saj.

Pamja e saj deri më sot ka ndryshuar disa herë si rezultat intervenimeve të shumta. Intervenimi i parë ka ndodhur në shekullin XIX, kur asaj i vendoset kulmi në vend të kupollës origjinale dhe i bëhet zgjerim në drejtim të sofallarëve.

Mendohet se kjo xhami në origjinal ka qenë një godinë e mbuluar me kupolla të shumta të vogla dhe e ndërtuar me gurë të thyer dhe minare me një sherefe në anën e djathtë. Ky element i xhamisë deri sot është e ruajtur në mënyrë autentike, por me intervenime në fasadë duke e mbuluar gurin me çimento. Në vitet e 60-ta të shekullin XX, xhamia pëson ndryshimin më të madh, kur verandat ose sofallarret mbulohen, shtyllat e jashtme prishen, xhamia zgjerohet në drejtim veriperëndimor për të fituar më shumë vend për falje, fasada frontale lyhet dhe kështu kjo xhami me formë kuadrati në bazë, shndërrohet në të këndrejttë. Intervenimet e fundit janë bërë në vitet 80-ta të shekullit XX, kur akoma më tepër xhamia e humb origjinalitetin e vet. Lyerja me çimento dhe harqet e rrejshme në fasadën e bastardojnë në tërësi pamjen e saj origjinale, e cila në hyrje ka qenë me pesë harqe nga guri të mbështetura në katër shtylla të përpunuara nga guri dhe stalaktiti.

Brendia e xhamisë, e cila për nga hapësira që posedon sot është më e madhja në Tetovë në mesin e xhamive të vjetra, është mirë e ruajtur. Pamja dhe dekoracioni është shumë modest, përmban elemente të barokut nga shek. XIX dhe pjesërisht të stilit të neoklasicizmit. Muret e xhamisë janë shumë të trashë me dy rende dritare proporcionalisht të vendosura ndërmjet vete. Për këtë xhami flet në librin e tij dedikuar monumenteve osmane në Jugosllavi, njohësi më i mirë i arkitekturës osmane në Ballkan, E.H.Ajverdi. Gjithashtu edhe Nadi Bilmenoglu, tetovar me prejardhje, ka përgatitur një libër për Tetovën, ku jep të dhëna interesante për historikun dhe pamjen e vjetër të qytetit.

Sot xhamia Eski është funksionale, me një oborr të madh të rrethuar me mure rrethore të ndërtuar para disa viteve. Ekzistojnë iniciativa për kthimin e pamjes së saj autentike, për të cilën nevojitet një projekt cilësor dhe shumëdimensional. Në xhami ruhet një fotografi e vjetër prej ku shihet edhe pamja deri diku e vjetër e xhamisë, respektivisht gjendja para intervenimeve të fundit. Dera hyrëse kryesore në oborr ka qenë nga druri me një gjysmë hark prej gurit, i cili ndoshta ishte pjesa më autentike dhe më e vjetër e xhamisë.

Nga kjo foto, si dhe nga tregimet e vjetra dihet se xhamia ka pasur trem ose sofallar të hapur me shtylla të gjata prej guri.

Me sondazhet hulumtuese që unë i kam bërë diku në vitet 90 të shekullit të kaluar, kemi konstatuar se në hyrje ka ekzistuar një mbishkrim si dhe shtyllat e mbuluara ose pjesërisht të prishura të xhamisë te sofallaret kanë qenë të dekoruara me stalaktit.

Sot kjo xhami mirëmbahet shumë mirë. Në oborrin e saj është medreseja e femrave dhe mektebi, i cili është i ndërtuar konform standardeve stilistike të arkitekturës së vjetër qytetare.Gjithashtu edhe shatërvani i ri përmbush standardet e shatërvanëve të vjetër si të xhamive klasike osmane.

Autori është njohës i Historisë së Objekteve Islame të trashëguara nga Perandoria Osmane.